نظام ارز نیمایی یا به اختصار «نیما» به عنوان یکی از ابزارهای کلیدی تنظیم بازار ارز در ایران، نقشی پررنگ در اقتصاد کشور و بازارهایی نظیر بورس ایفا می‌کند. وجود نظام چند نرخی ارز در ایران، نرخ‌های مختلفی از جمله ارز دولتی، آزاد و نیمایی را به همراه داشته است که هر یک تأثیرات خاص خود را بر بخش‌های مختلف اقتصادی بر جای می‌گذارند. در ادامه، به تعریف ارز نیمایی، نحوه کارکرد آن و آثارش بر بازارهای ایران پرداخته می‌شود.
ارز نیمایی چیست؟
ارز نیمایی، نرخ ارزی است که در سامانه نیما برای معاملات بین صادرکنندگان و واردکنندگان کالاها و خدمات تعیین می‌شود. در این نظام، صادرکنندگان ارز حاصل از صادرات خود را به واردکنندگان کالاهای اساسی، واسطه‌ای و سرمایه‌ای عرضه می‌کنند. این سازوکار با هدف ایجاد ثبات در تبادلات ارزی و کاهش نوسانات نرخ ارز بازار آزاد طراحی شده است.
عملکرد سامانه نیما
سامانه نیما، بستری آنلاین است که از اردیبهشت ۱۳۹۶ آغاز به کار کرد. این سامانه به صادرکنندگان و واردکنندگان امکان می‌دهد ارز را با نظارت بانک مرکزی و از طریق صرافی‌ها و بانک‌ها مبادله کنند. به عنوان نمونه، یک شرکت تولیدکننده لوازم خانگی که به واردات قطعات نیاز دارد، می‌تواند از طریق سامانه نیما ارز نیمایی خریداری کرده و هزینه واردات خود را تأمین کند.
چگونگی تعیین نرخ ارز نیمایی
نرخ ارز نیمایی عمدتاً از نرخ ارز دولتی بالاتر و از نرخ بازار آزاد پایین‌تر است. بانک مرکزی این نرخ را با توجه به عرضه و تقاضا، شرایط اقتصادی و نرخ تورم تعیین می‌کند. برای مثال، در سال ۱۴۰۲، میانگین نرخ ارز نیمایی برای دلار حدود ۲۸,۵۰۰ تومان اعلام شد، در حالی که نرخ بازار آزاد در همان دوره به حدود ۴۵,۰۰۰ تومان رسید.
تفاوت حواله نیمایی و اسکناس ارزی
در معاملات نیمایی، معمولاً از حواله‌های ارزی به جای اسکناس استفاده می‌شود. حواله نیمایی نوعی دستور پرداخت غیرنقدی است که هزینه انتقال آن از هزینه جابه‌جایی اسکناس کمتر است. این امر باعث می‌شود نرخ حواله نیمایی پایین‌تر از نرخ ارز اسکناس باشد.
مزایا و معایب نظام ارز نیمایی
با وجود مزایای متعدد سامانه نیما، همچون تسهیل تجارت بین‌المللی و کاهش نوسانات ارزی، انتقادات زیادی به نظام چندنرخی ارز وارد است. از جمله معایب این نظام می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- ایجاد شکاف ارزی: اختلاف قابل توجه میان نرخ نیمایی و بازار آزاد، انگیزه صادرکنندگان را برای بازگرداندن ارز کاهش می‌دهد.
- فرصت‌های رانت‌خواری: نرخ‌های متفاوت ارز بستر فساد و سوءاستفاده را فراهم می‌کند.
- پیچیدگی‌های اداری: فرآیند دریافت ارز نیمایی برای واردکنندگان به دلیل نیاز به مجوزهای متعدد، زمان‌بر است.
نقش ارز نیمایی در بورس ایران
در بورس، شرکت‌ها به دو دسته «سهام دلاری» و «سهام ریالی» تقسیم می‌شوند. شرکت‌های دلاری، شامل واحدهایی هستند که درآمد یا هزینه‌هایشان وابسته به نرخ ارز است. به طور مثال، افزایش نرخ نیمایی می‌تواند سودآوری شرکت‌های پتروشیمی که محصولات خود را صادر می‌کنند، افزایش دهد. اما برای شرکت‌هایی که واردکننده مواد اولیه هستند، نظیر خودروسازان، افزایش نرخ نیمایی هزینه‌ها را بالا برده و سودآوری را کاهش می‌دهد.
مثال: تأثیر نرخ نیمایی بر سوددهی یک شرکت پتروشیمی
فرض کنید شرکتی پتروشیمی ۵۰ درصد محصولات خود را صادر کند. اگر نرخ نیمایی از ۲۸,۵۰۰ تومان به ۳۲,۰۰۰ تومان افزایش یابد، درآمد ریالی حاصل از صادرات این شرکت به همین نسبت رشد خواهد کرد. اما در مقابل، اگر این افزایش نرخ ناشی از تورم باشد، هزینه‌های عملیاتی نیز بالا خواهد رفت.
آینده ارز نیمایی و مرکز مبادلات ارزی
در سال‌های اخیر، بانک مرکزی با راه‌اندازی مرکز مبادلات ارزی تلاش کرده است شفافیت بیشتری در تخصیص ارز ایجاد کند. این مرکز، جایگزین سامانه نیما برای تأمین ارز کالاهای غیرضروری و واسطه‌ای شده است.
نتیجه‌گیری
نظام ارز نیمایی، ابزاری حیاتی برای مدیریت تبادلات ارزی در ایران است. هرچند مزایای قابل توجهی در ثبات اقتصادی دارد، اما چالش‌هایی نظیر اختلاف نرخ‌ها و بوروکراسی پیچیده همچنان وجود دارد. برای بهبود این نظام، نیاز به اصلاحات ساختاری و کاهش شکاف قیمتی بین بازار آزاد و نیمایی احساس می‌شود.
